Hê lô ae,
hôm nay tôi lại tiếp tục muốn rủ ae tham gia một hành trình tư duy xoắn não để tìm hiểu xem:
“Tôi hay ta,... rốt cuộc là cái gì?”
“Ủa tôi là tôi chứ còn ai?”,
“Thôi ông đừng triết học xàm nữa.”
Nhưng khoan.
Cứ đọc hết bài này đi đã.
Bảo đảm đọc xong, cảm giác về "cái tôi” của ae sẽ không giống như trước nữa (hoặc ae sẽ bị điên luôn giống tôi, hehe)
Để khởi động thì tôi xin nhắc lại nghịch lý con tàu của Theseus cho những ae nào chưa biết:
Theseus có một con tàu đi biển mấy chục năm.
Mỗi năm thay vài tấm ván mục.
Sau 50 năm => toàn bộ ván đều được thay.
Câu hỏi kinh điển ở đây là:
Con tàu hiện tại có còn là con tàu ban đầu không?
Chưa hết.
Giả sử người ta gom toàn bộ ván cũ, dựng lại một con tàu y hệt.
Vậy tàu nào mới là “tàu thật”?
-Tàu A (đang chạy bằng ván mới)?
-Hay tàu B (ráp lại bằng ván cũ)?
Câu hỏi này đã khiến nhân loại cãi nhau suốt 2.500 năm.
Tôi nhớ lần đầu đọc nó,
tôi cũng điên cái đầu vì không tìm thấy lời giải thỏa đáng.
Mãi gần đây tôi mới dần hiểu tại sao họ không giải được.
Vì tất cả đều nhìn bằng góc độ 3D.
Trong khi đáp án thật nằm ở không-thời gian 4D, và nó dễ đến mức buồn cười.
Trong 3D, con tàu thay đổi liên tục:
-ván thay,
-màu sơn thay,
-động cơ thay,
-thậm chí tên tàu có khi cũng thay.
Nhìn như vậy, ai cũng có cảm giác “nó đang biến thành cái khác”.
Thế là rơi ngay vào cái bẫy vật chất đồng nhất.
Nhưng nếu ta đổi góc nhìn…
coi thời gian là một chiều, giống như chiều dài, rộng, cao, thì mọi thứ sẽ thay đổi.
Nhìn vào lược đồ thời-không đơn giản này, trong đó 3 chiều của không gian được ép vào trục tung, thời gian làm trục hoành.
Chúng ta sẽ thấy:
Toàn bộ lịch sử của con tàu, từ lúc mới đóng đến lúc thay hết ván, mọi hình dạng 3D của nó tại từng thời điểm, chỉ là một điểm (lát cắt).
Ghép tất cả những lát đó dọc theo trục thời gian t, ta được một "cấu trúc 4D duy nhất", giống như một đường thẳng xuyên suốt.
Từ đây, tôi sẽ gọi cấu trúc này là worldline.
Giả sử có một người đứng ngoài không-thời gian 4D (như việc chúng ta đang nhìn vào giản đồ thời-không phía trên), họ sẽ không thấy một con tàu đang chạy và biến đổi dần dần.
Mà họ sẽ thấy "một khối 4D cố định",
nhưng không hẳn là một đường thẳng đơn điệu như giản đồ trên,
mà khối đó phình chỗ này, teo chỗ kia, đổi màu/đặc tính dần dần theo chiều thời gian.
Vậy danh tính thật của con tàu là gì?
Chính là cái worldline 4D đầu tiên đó.
Tàu A = worldline gốc.
Tàu B (ghép từ ván cũ) = một worldline khác.
Chúng có thể giao nhau ở vài điểm (giản đồ trên chưa thể hiện được), khi có cùng hình dạng/vật chất, nhưng không bao giờ là một.
Vậy là nghịch lý đã biến mất khi nhìn ở góc độ 4D.
----
Áp dụng điều này vào câu hỏi ban đầu của chúng ta: “Tôi hay ta là cái gì?”
Ở mức 3D:
Tôi hôm qua khác tôi hôm nay, tôi hiện tại khác tôi mười năm trước
-Tế bào thay (hết toàn bộ sau 7 năm)
-Ký ức thay
-Tính cách đổi
-Tâm trạng đổi
Nếu nói “tôi không còn là tôi nữa” => thì rất đúng ở 3D.
Nhưng nhìn trong 4D:
Tôi là một worldline duy nhất chạy xuyên suốt toàn bộ thời gian trong đời tôi.
Đứa trẻ 5 tuổi,
Chàng thanh niên 25 tuổi,
Ông già 80 tuổi,...
=> tất cả chỉ là những lát cắt trên cùng một worldline.
Để dễ hình dung, ae cứ xem đây là tôi:
(t-3) — (t-2) — (t-1) — (t) — (t+1) — ...
\________________________________/
worldline “tôi”
Vậy nên việc chúng ta nói:
“Tôi là tôi.”
Là đúng,
nếu chúng ta hiểu rằng mình đang chỉ vào sợi dây 4D, không phải lát cắt hiện tại.
Bởi danh tính thật của chúng ta chính là toàn bộ worldline - "một tiến trình" nằm trong không-thời gian.
Nhưng đến đây ae sẽ này sinh một câu hỏi:
Nếu danh tính là có thật vậy thì bản ngã cũng có thật?
Nói vô ngã là sai?
Không.
Và đây mới là chỗ bắt đầu thú vị.
-Danh tính = worldline 4D.
-Còn Bản ngã = một “chủ thể cố định” trải nghiệm xuyên thời gian
Danh tính thì có thật.
Nhưng bản ngã thì không thể tồn tại, vì worldline không phải là một đường thẳng đồng nhất tuyệt đối như lược đồ đơn giản phía trên,
mà nó giống như một cành cây, mỗi lát cắt ngang của cành cây đó đều mang một hình thù khác nhau.
Tại mỗi thời điểm t bất kỳ, chúng ta luôn tồn tại những trạng thái tâm-thân khác nhau.
Thời điểm t+1 sẽ xuất hiện một trạng thái khác.
Còn trạng thái thân-tâm ở t-1 đã mất và không thể xuất hiện lại trong tương lai.
Đây là cái bẫy khiến chúng ta hiểu sai về bản ngã suốt bao đời.
Não đã tạo ra ảo giác “có tôi liên tục bất biến” (bản ngã hay linh hồn).
Nhưng nó cảm thấy vậy vì biết rằng: nó đang chạy trên worldline của chính nó.
Trực giác này không hoàn toàn sai.
Chỉ là nó đồng nhất các trạng thái: t = t-1 = t-2.
Trong khi thật ra, dọc theo worldline:
-t là chủ thể hiện tại
-t-1 từng là chủ thể, nhưng đã "chết" (không còn vận hành)
-t+1 chưa tới, nhưng "đã" nằm trong worldline.
Điều đó tức là:
“Tôi” không phải một thực thể cố định,
mà là cảm giác được tạo ra từ việc t hiện tại được đánh đồng với t-1, t-2, t-3...
Nhiều ae đọc tới đây sẽ bảo:
“Thôi được, vậy tôi thực ra là một worldline 4D => nên tôi có bản ngã trong 4D.”
Sai nốt.
Vì (plot twist tiếp):
Worldline cũng không phải là một thứ cố định như cành cây phía trên.
Mà giống như một cái cây (hình dưới), với vô số khả năng lan tỏa cành ra tương lai.
Khi ta lựa chọn, hành xử, suy nghĩ,...
ta liên tục làm sụp đổ (collapse) xác suất, chọn ra một nhánh cành cụ thể.
Không có worldline (cành) nào được chọn sẵn.
Nó chỉ “cố định” sau khi đã xảy ra (đi đến cuối cùng).
Nói cách khác:
"Danh tính 4D cũng là một quá trình biến thiên, không phải một thực thể bất biến."
Vì thế, giản đồ về 2 con tàu trong nghịch lý của Theseus sẽ được vẽ chuẩn hơn ở dạng này.
Được rồi, rối não quá nhỉ, hehe, chốt lại mấy ý chính cho ae dễ hiểu nhé:
-Không có “tôi cố định” ở 3D
-Cũng không có “tôi cố định” ở 4D
=>Cho nên không có bản ngã/cái tôi (chủ thể bất biến)
Chúng ta chỉ có "danh tính xác suất" như một cái cây worldline (tiến trình).
Kinh nghiệm chỉ tồn tại ở từng lát cắt t.
=> Vậy nên, chúng ta có thể trở thành bất kỳ ai (cành cây) mà chúng ta muốn.
Và thế là, chúng ta hiểu:
Vô ngã không phải “không có ai cả”.
Vô ngã nghĩa là:
“Không có một chủ thể cố định.”
Chúng ta không phải một “cái tôi bất biến”.
Chúng ta là “một tiến trình”,
một cây xác suất,
một worldline đang tự vẽ chính nó trong từng mili giây.
Phiên bản “tôi” tại thời điểm này chỉ là một điểm trên cây.
Vừa xuất hiện là đã sụp đổ.
Điểm tiếp theo sẽ xuất hiện rồi cũng sụp đổ tiếp.
Quá trình đó trông liền mạch,
nhưng thực chất không có "cái tôi cố định" nào đứng sau điều khiển cả.
Comments
Post a Comment